Ochrona pachnicy dębowej w lasach i nie tylko

DYREKTYWA RADY 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dyrektywa Siedliskowa) obliguje państwa członkowskie Unii Europejskiej do ukształtowania spójnej sieci Natura 2000 celem ochrony dziedzictwa przyrodniczego Europy. Załącznik pierwszy tej dyrektywy wymienia siedliska, a drugi gatunki roślin i zwierząt (poza ptakami chronionymi odrębną dyrektywą), których zachowanie wymaga utworzenia specjalnych obszarów ochrony (SOO). Zgodnie z późniejszymi ustaleniami w SOO powinno się znaleźć od 20 do 60% populacji lub powierzchni siedlisk wymienionych we wspomnianych załącznikach w stosunku do ich zasobów krajowych stwierdzonych w regionie biogeograficznym. Obszar Polski jest w zasięgu dwóch regionów biogeograficznych, rozległego regionu kontynentalnego, obejmującego 96,8% powierzchni kraju oraz alpejskiego.

Na liście gatunków załącznika II DS znajduje się pachnica dębowa, duży ale z uwagi na skryty tryb życia raczej niezauważany chrząszcz. Jego postacie doskonałe żyją zaledwie kilka tygodni (3 – 6), są ociężałe i niechętnie latają. Tylko kilka procent populacji chrząszczy opuszcza dziuple i odbywa loty o średnim zasięg około 500 m, przy maksymalnej ich odległości rzędu ok. 2000 metrów. Dla większości tych chrząszczy dziupla to wystarczające obszarowo siedlisko do obycia całego cyklu rozwoju osobniczego. Czynnikiem warunkującym występowanie pachnicy jest oczywiście obecność dziuplastych drzew zasobnych w próchno. Chociaż chrząszcz nie wykazuje zbytniego przywiązania do określonych gatunków, to jednak najczęściej odnotowywany jest na lipach, dębach rodzimych, klonach i jesionie. Odnaleźć go można jednak także na innych gatunkach liściastych, a nawet na świerku, sośnie, czy wyjątkowo modrzewiu. Niewątpliwie preferuje stanowiska uprzywilejowane termicznie oraz drzewa grubsze z rozległymi wypróchnieniami, aczkolwiek stwierdzano go nawet na głogach, iwie czy drzewach owocowych.

Pędraki pachnicy żywią się drewnem wstępnie rozłożonym przez grzyby. Według monograficznego opracowania „Próchnojady blaszkorożne w biocenozie leśnej Polski” pędraki aktywnie żerują tylko około 30 tygodni rocznie z uwagi na klimatyczne uwarunkowania trawienia celulozy (przeciętna temperatura dzienna ≥13ºC). Ich rozwój trwa 2 – 3 lata nim osiągną około 60 mm długości, po czym na przełomie września i października budują wśród zbitych warstw wilgotnych ekskrementów kokolity. Ostatnią diapauzę zimową, poprzedzającą przepoczwarczenie następujące końcem maja, pędraki spędzają w kokolitach. Rójka odbywa się w lipcu, najczęściej w obrębie dziupli, w której żerowały pędraki, po czym samica składa do 30 stosunkowo dużych jaj, z których po kilkunastu dniach inkubacji wygryzają się larwy.

Pędrak pachnicy na tle próchna i ekskrementów w dziupli zastępczej

Rozmieszczenie pachnicy, obejmującej swoim zasięgiem całe terytorium Polski, było słabo rozpoznane do końca XX wieku, na co wskazuje mapa rozmieszczenia tego gatunku wg Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt z 2004 roku. Wzrost zainteresowania tym gatunkiem po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej wyniknął z konieczności jego ochrony w ramach sieci Natura. Z tych względów pachnicę objęto tzw. powszechną inwentaryzacją siedlisk i gatunków Natura 2000 w lasach państwowych. Wyniki tej inwentaryzacji wykazały, że największe zagęszczenie stanowisk pachnicy jest na terenie Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych (RDLP) we Wrocławiu oraz Olsztynie. W jej trakcie wykryto ponadto lokalne zagęszczenie stanowisk pachnicy w RDLP w Poznaniu, Szczecinie, Radomiu i Katowicach. Inwentaryzacja nie potwierdziła licznej obecności chrząszcza w lasach RDLP w Krakowie.

Równocześnie, choć na znacznie mniejszą skalę, prowadzono inwentaryzacje stanowisk pachnicy poza lasami. Na Dolnym Śląsku, „przy okazji” powszechnej inwentaryzacji siedlisk i gatunków Natura 2000 w lasach państwowych, wykryto stosunkowo liczne stanowiska tego gatunku w alejach i parkach (ok. 16% ze 155 stanowisk). Na ogromne znaczenie zadrzewień terenów otwartych dla ochrony pachnicy wskazuje opracowanie „Ochrona pachnicy w Polsce. Propozycja programu działań”. Rozmieszczenie stanowisk pachnicy wg tego opracowania; również zamieszczone na mapie, wskazuje na ogromny progres wiedzy w tym zakresie ostatnimi laty. Obecnie większość znanych stanowisk pachnicy znajduje się poza jej pierwotnym, leśnym, siedliskiem.

Ochrona pachnicy jest równoznaczna z ochroną jej siedlisk – drzew dziuplastych. W świetle badań szwedzkich na stanowiskach izolowanych dwadzieścia drzew dziuplastych, odpowiednich do zasiedlenia, stwarza prespektywy dla zachowania populacji w długim okresie. W polskich obszarach Natura 2000 perspektywę zachowania populacji pachnicy uznaje się za właściwą, jeśli na stanowisku jest co najmniej pięć drzew dziuplastych, a ryzyko wypadnięcia ich wszystkich w krótkim czasie jest małe.

Umocowanie zasad ochrony pachnicy w podstawowych dokumentach regulujących gospodarowanie w lasach państwowych ma charakter ogólny. Zapisy takie odnaleźć możemy w tomie pierwszym obowiązującej instrukcji ochrony lasu (rozdział 3.2. Ochrona różnorodności biologicznej w praktyce leśnej) oraz w §28 pkt. 2 i §48 pkt. 4 obowiązujących zasad hodowli lasu. Zapisy te wpisują się w obowiązujące zarządzenie Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z 1999 roku (powszechnie znane jako zarządzenie 11a) w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych. W zarządzeniu tym zapisano między innymi: „…  pozostawianie w drzewostanach dojrzałych do wyrębu, a w miarę możliwości i w młodszych, niektórych starych drzew do ich fizjologicznej starości, a nawet biologicznej śmierci oraz wybranych drzew martwych i drzew dziuplastych jako siedziby licznych organizmów roślinnych i zwierzęcych decydujących o bogactwie i procesach samoregulacji w przyrodzie.”

Stanowisko zastępcze pachnicy

Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe w latach 2010 – 2012 sfinansowało projekt badawczy „Pachnica dębowa Osmoderma eremita (Scop.) (Coleoptera, Scarabaeidae) w lasach gospodarczych Polski; wymagania środowiskowe oraz możliwości ochrony”, z którego sprawozdanie końcowe jest dostępne na stronie http://www.lasy.gov.pl/ w zakładce publikacje/gospodarka leśna/prace naukowe. W sprawozdaniu tym wytyczne dla praktyki względem ochrony pachnicy rozdzielono na działania bieżące:

• Na stanowiskach występowania pachnicy należy utrzymywać drzewa zasiedlone w odpowiednim nasłonecznieniu poprzez usuwanie zacieniających drzew oraz podrostów i podszytów. Zabiegi odsłaniające przeprowadzamy pod zasiedlonymi drzewami oraz w odległości, co najmniej 10 m od nich. Dostęp światła powinien być zachowany zwłaszcza od strony południowej i wschodniej.
• W przypadku niezamierzonego wycięcia drzewa zasiedlonego przez pachnicę znalezione stadia rozwojowe umieszczamy w naturalnym próchnowisku lub w skrzynce lęgowej dla pachnicy (opis takiej skrzynki zamieszczono w cytowanej pracy).

oraz długoterminowe:

• Przy wykonywaniu zabiegów na stanowiskach występowania pachnicy oraz w ich sąsiedztwie należy pozostawiać, jako przyszłościowe, pojedyncze drzewa, przede wszystkim Db, Lp, Wb, Bk. Pozostawiamy zwłaszcza osobniki o dużych rozmiarach, a także rozpieracze, które zapewnią rozwój środowiska pachnicy w przyszłości.
• Przy wykonywaniu cięć uprzątających w bezpośrednim sąsiedztwie stanowisk pachnicy (do 500 m) należy uwzględnić pozostawianie przestojów, zwłaszcza Db i Lp. Pozostawiamy przede wszystkim drzewa dziuplaste.

Na zakończenie należy podkreślić, że z uwagi na znacznie liczniejsze stanowiska pachnicy poza lasami jej ochrona wymaga zachowania drzew dziuplastych w terenach otwartych. Niestety, pomimo restrykcyjnego prawa, nadal wycina się w Polsce wiekowe drzewa w zadrzewieniach, parkach, cmentarzach, zieleni miejskiej i przyzagrodowej, bez należytego rozeznania zasadności i celowości wycinki oraz skutków środowiskowych jakie wycinka takich drzew może powodować. Z uwagi na próchnojady szczególnej ochronie powinny podlegać drzewa dziuplaste, których wycinkę z zasady poprzedzać powinna ocena ich wartość ekologicznej. Należy podkreślić, że niestwierdzenie występowania pachnicy w odziomkowej części pnia drzewa nie wyklucza zasiedlenia przez nią wyżej położonych dziupli. W przypadku stwierdzenia tego gatunku w obrębie drzewa, co do którego zachodzi konieczność wycięcia np. ze względów bezpieczeństwa, należy jego wycięcie obwarować obowiązkiem przesiedlenia owadów do siedliska zastępczego. W przypadku ochrony pachnicy rozważna polityka samorządów lokalnych w zakresie wydawania pozwoleń na wycinkę drzew ma prawdopodobnie większy wpływ na krajową populację tego gatunku niż jego ochrona w lasach. Ochrona pachnicy poza lasami jest szczególnie istotna w regionach typowo rolniczych o niedostatecznej lesistości, w których parki i zadrzewienia w wielu wymiarach pełnią funkcje naturalnie przypisywane lasom.

Autorzy: Zbigniew Kołodziej, Piotr Bilański
Wydział Leśny UR w Krakowie
Źródło: Las Polski nr. 10/2015