WYSTĘPOWANIE PACHNICY DĘBOWEJ OSMODERMA EREMITA SCOPOLI, 1763 W PRZYDROŻNYM SZPALERZE WIERZBOWYM

 
Introduction

Najczęściej terenem cennym przyrodniczo jest obszar cechujący się znaczącymi wartościami przyrodniczymi, wrażliwy na przekształcenia antropogeniczne, które mogą spowodować obniżenie jego rangi. Nie wszystkie jednak wartościowe pod względem cech środowiska przyrodniczego obszary są i mogą być w przyszłości objęte formami ochrony. Często są to tereny o niewielkiej powierzchni (stanowisko chronionej rośliny) czy też mające charakter liniowy (fragment zadrzewienia przydrożnego). Jednak istotnym jest zachowanie i tego typu terenów, gdyż cechuje je znaczna bioróżnorodność, szczególnie cenna w monotonnym krajobrazie rolniczych upraw (Liżewska & Zwierowicz 2009; Gamrat et al. 2011; Bardgett & van der Putten 2014; Gonthier et al. 2014). Zadrzewienia wśród terenów otwartych, czyli na przykład pól, pełnią rolę ostoi dla różnego rodzaju organizmów żywych, które odnalazły swoją niszę ekologiczną w krajobrazie antropogenicznym. W odniesieniu do śródpolnych zadrzewień mających charakter alei lub szpalerów drzew, szczególnie istotna jest ich funkcja jako korytarzy ekologicznych, czyli terenów ułatwiających przemieszczanie się organizmów na znaczne odległości (Ranius & Hedin 2001; Kosmala & Rosłon-Szeryńska 2012). Jednym z owadów, których dalsze zachowanie na obszarach rolniczych uzależnione jest od występowania ciągów zadrzewień, jest pachnica dębowa Osmoderma eremita (Oleksa et al. 2013; Barnosky et al. 2011).

Pachnica to brunatno-oliwkowy duży chrząszcz (do 3 cm) przynależny do rzędu Coleoptera, rodziny kruszczycowatych Cetoniidae (Oleksa 2010; Zauli et al. 2016). W Polsce uważana jest za gatunek „wysokiego ryzyka narażonego na wyginięcie” lub za gatunek „szczególnie ważny”. Na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska (DzU. 2014) objęta została ścisłą ochroną gatunkową oraz jako gatunek priorytetowy Dyrektywą Siedliskową UE 92/43/EWG. Ten słabo latający owad swoją nazwę zawdzięcza wydzielanym feromonom wabiącym samice przypominającym śliwkę i morelę (Larsson et al. 2003).

pachnica dębowa

W Polsce pachnica dębowa występuje na terenie całego kraju, jednak szczególnie licznie na terenie województw: warmińsko-mazurskiego, lubuskiego, wielkopolskiego, opolskiego, dolnośląskiego i świętokrzyskiego (Kadej et al. 2007; Bernacki & Karg 2008). Jako siedlisko wybiera stare, dziuplaste zgrupowane gatunki drzew, dębu, buka – gatunków o twardym drewnie, z obszernymi próchnowiskami. Obecnie takie drzewostany należą do rzadkości, w związku z czym zaobserwowano, że kolonizuje siedliska zastępcze, takie jak stare, popróchniałe gatunki wierzby i lipy – gatunków o miękkim drewnie, w formie przydrożnych alej (Oleksa et al. 2007).

Celem badań była ocena stanu zdrowotnego drzew przydrożnego szpaleru wiekowych wierzb białych pod kątem możliwości wystąpienia chronionego chrząszcza – pachnicy dębowej.

Material and Methods

W latach 2013-2014 przeprowadzono badania dendrologiczno-faunistyczne szpaleru przydrożnego zlokalizowana wzdłuż nieutwardzonej drogi gminnej łączącej dwa gospodarstwa rolne w województwie kujawsko-pomorskim (miejscowość Jarantowiczki, powiat wąbrzeski, gmina Wąbrzeźno) – rycina 1. Badaniami szczegółowymi objęto 500 m odcinek zadrzewienia szpalerowego zdominowany przez ogłowione, stare wierzby białe Salix alba, na którym obserwowano obecność pachnicy dębowej Osmoderma eremita.

Obecność chronionego chrząszcza stwierdzono na podstawie obserwacji: dorosłych okazów lub odchodów larw w miesiącach lipiec – sierpień podczas słonecznej pogody i temperatury powietrza powyżej 24^oC (Oleksa 2010; Larsson & Svensson 2011). Dokonano także analizy składu gatunkowego drzew oraz przeprowadzono podstawowe pomiary dendrometryczne: obwód pnia, wysokość okazu oraz średnica korony. Dodatkowo określono stan zdrowotny drzew (modyfikacja Liżewska & Zwierowicz 2009 – table 1). Rozmiary drzew porównano do rozmiarów drzew o pomnikowych rozmiarach, przyjmując kryterium 3m obwodu pnia na wysokości 1,30 m (Pietrzak−Zawadka 2015).

Results and Discussion

Przy prowadzeniu różnorodnych inwestycji, na przykład modernizacji dróg, zachowanie terenów cennych przyrodniczo nabiera nowego znaczenia. Zadrzewienia śródpolne to nie tylko urozmaicenie monotonnego krajobrazu rolniczego, ostoje bioróżnorodności, ale także wymierna wartość dla człowieka (Bulak et al. 2010; Kędziora & Karg 2010). Zachowanie zasady zrównoważonego rozwoju powoduje, iż przy planowaniu inwestycji należy skupić się na ocenie wartości przyrodniczej danego obszaru oraz przeprowadzenie prawidłowego procesu inwestycyjnego mającego na celu poszanowanie praw przyrody (Staniak 2009; Nowak et al. 2015).

Polskie krajobrazy zachowały swoje walory przyrodnicze w nieporównywalnie większym stopniu niż sąsiednie kraje zachodnie. Jednak i u nas są rozpoznawalne zmiany charakterystycznych elementów krajobrazu w poszczególnych regionach. Na obszarze Polski wschodniej i centralnej szpalery wierzb, nasadzanych przy rowach, drogach śródpolnych w postaci pasów wiatrochronnych były częste aż do II wojny światowej. Obecnie jednak coraz rzadziej są spotykane (Witusińska et al. 2009; Kuszewska & Fenyk 2010).

Na badanym terenie przydroża występowały trzy gatunki drzew (28 okazów): Salix alba, Pirus communis oraz Alnus glutinosa (Figure 2). Spośród stwierdzonych gatunków drzew 20 okazów Salix alba było ogławionych. Pozostałe okazy wierzby oraz inne gatunki posiadały nieprzerzedzone konary.

Analiza stanu zdrowotnego drzew wykazała, że 64% drzew charakteryzowało się dobrym stanem zdrowotnym, pomimo iż stwierdzono na nich liczne ubytki i połamane gałęzie, jednak uznać to można za cechę charakterystyczną dla gatunku wierzba biała, szczególnie tych okazów, które podlegały sukcesywnym zabiegom ogławiania. Drzewa te są w dobrej kondycji zdrowotnej i nie przewiduje się ich pogorszenia stanu w najbliższym czasie. Pięć sztuk drzew zaliczono do grupy dostatecznego stanu zachowania. Były one ogławiane, miały ułamane gałęzie i konary, blizny po cięciach, ubytki powierzchniowe i ubytki wgłębne, niewielkie dziuple, częściowo były spróchniałe (od góry). Także pięć sztuk drzew zaliczono do grupy słabego stanu zachowania. Drzewa charakteryzowały się ułamanymi gałęziami i konarami, licznymi bliznami po cięciach, ubytkami powierzchniowymi i ubytkami wgłębnymi, dziuplami oraz murszem wewnątrz pnia, a czasami częściowo spróchniałym i pustym pniem. Mimo tak niekorzystnych zmian wszystkie drzewa zachowały żywotność i podczas trwania obserwacji nie stwierdzono drzew całkowicie martwych.

Zabiegi ogławiania przeprowadzane w postaci zbyt drastycznych cięć lub w nieodpowiednim terminie powodują zakłócenia równowagi biologicznej rośliny, co przyczynia się do szybkiej inwazji wszelkich chorób grzybowych. Drastyczne skrócenie konarów, a pozbawia takiej liczby liści, że drzewo przechodzi w tryb głodowy i staje się podatne na powstawanie rozległych ran, a w ostateczności może przyczyniać się do jego obumierania (Suchocka 2008; Gamrat et al. 2011). Jednakże gatunki o miękkim drewnie, takie jak: wierzba biała czy lipa drobnolistna mogą być poddane systematycznemu ogławianiu począwszy od najwcześniejszych faz rozwojowych. W jego wyniku pień przyrasta, tworząc wyjątkowy kształt zwany wierzbową głową. W takiej postaci stanowią charakterystyczny element przyrodniczy krajobrazu w wielu regionach (Dolatowski 2000).

Na drzewach badanej przydrożnej alei zaobserwowano obecność, w formie okazów dorosłych i odchodów larw (fotografia 1), gatunku objętego ochroną ścisłą – pachnicy dębowej Osmoderma eremita (DzU. 2014). Występowała ona na ośmiu ogławianych, wiekowych okazach wierzb białych Salix alba. Osobniki dorosłe (imago) wykazano na pniach badanych drzew, a w kilku wewnętrznych próchnowiskach zidentyfikowano odchody pachnicy oraz dwa martwe osobniki dorosłe (table 2).

Siedlisko pachnicy dębowej związane jest z antropogenicznymi krajobrazami kulturowymi o odpowiednio wysokim zagęszczeniu zadrzewień, często są to zadrzewienia przydrożne. Owad ten w ciągu niemal całego swojego życia przebywa wewnątrz dziupli starych drzew. Dlatego też wykrywalność tego gatunku w terenie jest znacznie utrudniona, gdyż jedynie w 2% trwania całego cyklu rozwojowego owady te można spotkać poza dziuplami – czas życia postaci dorosłej. Gatunek ten preferuje przede wszystkim duże dziuplaste drzewa rosnące w dobrze nasłonecznionych miejscach. Stanowiska zacienione są zasiedlane przez pachnicę znacznie słabiej, głównie ze względu na niekorzystne warunki cieplne (Lindhe et al. 2005). Gatunek z reguły zasiedla drzewa starsze, mające powyżej 100 lat. Zazwyczaj są to drzewa dziuplaste, lecz wciąż żywe i stojące (Zauli et al. 2016). Ochrona tego gatunku zapewnia jednoczesną ochronę różnorodności biologicznej związanej z dziuplastymi drzewami, gdyż dowiedziono, że drzewa zasiedlane przez pachnicę dębową charakteryzuje wysoka różnorodność życia reprezentowana przez liczne grupy organizmów roślin, grzybów, bezkręgowych i kręgowców (Barnosky et al. 2011).

Według danych monitoringowych (Oleksa 2012) można stwierdzić, że pachnica dębowa jest stosunkowo szeroko rozprzestrzeniona w województwie kujawsko – pomorskim, a stan ochrony gatunku można uznać za właściwy. Jest to związane z występowaniem na Pomorzu charakterystycznych cech krajobrazu kulturowego, do których należy zaliczyć historycznie ukształtowaną zieleń przydrożną, szpalery drzew i aleje wzdłuż dróg, a także dość licznie występujące. parki podworskie i popałacowe.

Badania pachnicy na terenie Dolnego Śląsku wskazały na 745 jej stanowisk, z czego 88% to lokalizacje pojedynczych zasiedlonych drzew. Pozostałe stanowiska obejmują grupy drzew w postaci alei lub wydzieleń leśnych. Większość stanowisk pachnicy na badanym obszarze (59%) zlokalizowana jest na terenach leśnych. Spośród 443 stanowisk leśnych aż 78% znajduje się w lasach gospodarczych. W alejach i parkach występuje odpowiednio 24% i 11,5% stanowisk. Resztę stanowią takie biotopy, jak: liniowe zadrzewienia nadrzeczne, cmentarze lub samotnie stojące drzewa (Kadej i in. 2014).

Spośród ocenianych 28 sztuk drzew tworzących nasadzenie szpalerowe wzdłuż drogi nieutwardzonej aż 19 z nich można uznać za potencjalne pomniki przyrody. Obwód pni wahał się od 3,1 do 4,5 m, przy średniej wartości tych wyszczególnionych okazów wynoszącej 3,8 m. Wysokość tych drzew zależy od ogłowienia. Waha się od 6 do 20m. Pozostałe drzewa z gatunku wierzby białej występujące na tym obszarze, tworzące dominujący gatunek w tej śródpolnej alei, pomimo mniejszych obwodów pierśnicy, także zasługują na bezwzględne zachowanie.

Teren badanego przydroża, na odcinku 500m, stanowi cenny przyrodniczo obiekt, gdyż odległość pomiędzy poszczególnymi okazami drzew jest niewielka i waha się od 6 do 8,5 m, w kilku skupiskach. Także odległość pomiędzy skupiskami poszczególnych drzew jest nie większa niż 20 m (Figure 3). Dzięki temu takie warunki wydają się być idealnym miejscem życia pachnicy dębowej, która nie przemieszcza się na duże odległości i raczej przywiązana jest do jednego obszaru. Niewielka odległość pomiędzy poszczególnymi okazami drzew, ich rozmiary oraz gatunek (znaczne próchnicowiska) tworzy idealne siedlisko dla rozwoju tego rzadkiego chrząszcza. Jest to szczególnie istotne biorąc pod uwagę fakt, że krytyczne znaczenie dla ochrony pachnicy ma problem wzrastającej izolacji jej siedlisk.

Wycinanie zadrzewień podczas modernizacji dróg, potęguje izolację i zmniejsza szanse przetrwania pachnicy zwłaszcza, że owad ten posiada niewielką możliwość przemieszczania się – do 300 m (Svensson et al. 2004; Chiari 2012). Dwuletnie badania monitoringowe Chiari et al. (2013) nad rozprzestrzenianiem się pachnicy w lasach dębu korkowego w środkowych Włoszech. Wskazały, że 39% populacji tego gatunku rozproszyło się jedynie do 250 m. Najdłuższa migracja wyniosła 1504 m. Na pojedynczym drzewie stwierdzano tylko nieliczne postacie imago. Większość dorosłych opuszcza swoje drzewo. W celu zachowania populacji tegoż gatunku pożądanym jest, aby odpowiednie drzewa koncentrowały się na przestrzeni do kilkuset metrów. Badania Dubois et al. (2010) nad rozmiarem rozpraszania pachnicy, przeprowadzone na ponad 30 osobnikach w różnych regionach Francji, wskazały na kilka parametrów (płeć, liczba osobników) wpływających na stopień migracji. Stwierdzono większą zdolność lotu u samic niż u samców, lecz ich niższą kondycję. Pojedynczy maksymalny lot osobnika był 1,6-krotnie krótszy niż grupowy (odpowiednio 1,5 m i 2,4 m). Prędkość lotu tylko u samic zależała od kondycji organizmu. Zbadane czynniki wskazały, że samce i samice posiadają różne strategie, a tym samym inną możliwości rozpraszania.

Jako organizm o niewielkich zdolnościach dyspersyjnych nie jest pachnica w stanie kolonizować odległych i mocno izolowanych stanowisk. Dlatego, korzystając z wiedzy o jej rozsiedleniu, warto planować (poprzez nasadzenia drzew) i utrzymywać (poprzez ochronę) wszelkie zadrzewienia liniowe (np. aleje, szpalery), które mogą przyczyniać się do łączenia lokalnych małych populacji. Postronni obserwatorzy lub ludzie niezorientowani w zależnościach procesów biologicznych rzadko są świadomi, że wycięcie w jakimś miejscu wiekowych alei, dziuplastych (często pomnikowych) drzew może spowodować utratę łączności i w konsekwencji izolowanie osobników z poszczególnych subpopulacji zwierzęcych (Ranius & Hedin 2001).

W celu zachowania populacji pachnicy dębowej Osmoderma eremita, działania zarządzania powinny być ukierunkowane na zwiększenie gęstości drzew dziuplastych i objętości ubytków drzew poprzez sprzyjanie naturalnego starzenia drzew i tworzenie sztucznych siedlisk w żywych drzew (Chiari et al. 2014). Giangregorio et al. (2015) uważali, że aby zachować pachnicę dębową Osmoderma eremita należy jej to umożliwić. Dziesięcioletnie doświadczenie w lesie zdominowanym przez starodrzew bukowy k/Sant’ Antonio stworzyło siedliska dla tego gatunku. Podczas wycinki drzew (okazy > 30 m wysokości i obwodzie > 4 m) i zalesianiu, niektóre ze starszych okazów buka pospolitego ogłowiono. Doprowadziło to do powstania na szczycie pni znaczniej powierzchni kalusa (czyli tkanki przyrannej) przyspieszającego proces próchnicy – zapewniający optymalne środowisko dla pachnicy. Rocca et al. (2014) udowodnili, że zagęszczenie oraz mały przekrój pierśnicy drzew w lasach mają negatywny wpływ na różnorodność gatunkową. W celu zwiększenia obecności organizmów saproksylicznych w ekstensywnie gospodarowanych powinny być stosowane regularne cięcia w celu tworzenia pniaków dla zabezpieczenia ciągłości martwego drewna. Pozyskiwanie drewna połączone z kontrolowanym wypalaniem zrębów z przestojami, zwiększa liczebność gatunków zagrożonych (Hilszczański 2016).

Zachowanie już samego drzewa o rozmiarach pomnikowych, nawet po jego fizjologicznej śmierci zasługuje na zachowanie. Można je wykorzystać w licznych celach: edukacyjnych, historycznych, zabytkowych, pamiątkowych, patriotycznych. Stanowi cenny obiekt dydaktyczny (Pietrzak 2011).

„…jest wiele przykładów na to, że jakakolwiek działalność czy zabiegi zmierzające do promowania bioróżnorodności gatunków saproksylicznych w lasach zagospodarowanych, wymaga ,,podejścia w szerokiej skali”, tzn. lokalne zabiegi powinny być wykonywane w znacznie większym stopniu niż jest to robione obecnie” (Sverdrup-Thygeson et al. 2014).

Podsumowanie

Najpoważniejszym zagrożeniem dla pachnicy dębowej jest wycinka starych alei drzew, które są ich siedliskiem i jednocześnie korytarzem ekologicznym umożliwiającym łączność z pozostałymi populacjami tego gatunku na danym terenie. Dlatego tak ważne jest zachowanie w krajobrazie rolniczym starych dziuplastych drzew. Szczególnie istotnym w tym zakresie staje się prowadzenie badań lokalnych, na niewielkich obszarach oraz szczegółowe inwentaryzacje przyrodnicze obszarów przeznaczonych do zainwestowania. Wyniki badań terenowych powinny wyznaczyć kierunki zmian oraz możliwości prowadzenia procesów inwestycyjnych z zachowaniem elementów krajobrazu, które są unikatowe. W obecnych czasach inwestorzy są przychylni rozwiązaniom proekologicznym, jednak muszą one być poparte badaniami terenowymi. Obszar cenny przyrodniczo, jakim bez wątpienia jest omawiana aleja wierzb białych, należy także objąć prawną ochroną jako kolejne pomniki lub pomnik przyrody (grupowy – w postaci szpaleru). Tak liczna grupa potężnych i wiekowych drzew będąca siedliskiem gatunku chronionego chrząszcza ma zarówno znaczenie dla nauki, jak i z całą pewnością podnosi walory turystyczne tego obszaru.

Autorzy : Dusza Elżbieta, Renata Gamrat
Katedra Ekologii, Ochrony i Kształtowania Środowiska
Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie
Źródło: Acta Biologica 23: 35-45 (DOI: 10.18276/ab.2016.23-03)