Pachnica dębowa Osmoderma eremita s.l. (Scopoli, 1763) na Opolszczyźnie – aktualny obraz rozmieszczenia i perspektywy ochrony

Pachnica dębowa  Osmoderma eremita sensu lato (Scopoli, 1763) (fot. 1) jest chrząszczem cieszącym się w ostatnich kilkunastu latach sporym zainteresowaniem nie tylko badaczy – entomologów, ale również osób i organizacji zajmujących się ochroną przyrody w naszym kraju (Burakowski i in. 1983, Oleksa i in. 2003, Gutowski i Ruta 2004, Szwałko 2004, Gawroński i Oleksa 2006, 2007, Oleksa i in. 2007, Kadej i i n. 2 007, 2014, Mokrzycki i in. 2008, Marczak 2010, Romanowski i in. 2011).

Pachnica dębowa Osmoderma eremita s.l., na dębie szypułkowym Quercus robur L. na kozielskich plantach w Kędzierzynie-Koźlu, 28.07.2015 (fot. K. Nowak).

Wynika to głównie z faktu, iż jest ona ściśle chronionym gatunkiem2 o priorytetowym znaczeniu w krajach należących do Unii Europejskiej. Poza tym ten chrząszcz jest klasycznym przykładem gatunku o osłonowym charakterze (z ang. umbrella species), którego ochrona pociąga za sobą ochronę specyficznych siedlisk (wnętrza dziupli, wewnętrzne próchnowiska, fot. 2), a tym samym ochronę innych organizmów zamieszkujących tego rodzaju mikro-habitaty.

Wypróchnienie w dębie szypułkowym Quercus robur L. – typowy habitat pachnicy dębowej Osmoderma eremita s.l., na kozielskich plantach w Kędzierzynie-Koźlu, 18.08.2014

(fot.E. Pietruszewska).

Okazałe dęby szypułkowe Quercus robur L. zasiedlone przez pachnicę dębową Osmoderma eremita s.l. w parku zamkowym w Mosznie, 26.05.2016 (fot. D. Tarnawski).

Cieszy, że liczba informacji, a tym samym wiedza o rozsiedleniu, jak też biologii i ekologii pachnicy dębowej, stale wzrasta (Ranius i Nilss on 1997, Ranius i in. 2005, Oleksa i Gawroński 2008, Oleksa 2010,Bunalski 2012). Taki trend można zauważyć także w południowo-zachodniej części Polski, głównie na Dolnym Śląsku, gdzie prowadzone są stałe obserwacje gatunku (Zając 1998, Bena Dobrowolska 2005, Kadej i in. 2007, 2014, Tyszko-Chmielowiec i in. 2010). Zupełnie odwrotnie jest na sąsiadującej z Dolnym Śląskiem Opolszczyźnie, na której dotąd pachnica dębowa była wykazywana zaledwie z kilku publikowanych stanowisk (Kuśka i Szczepański 2007, Kadej i in. 2014). Wymienione w pracy stanowiska pachnicy dębowej stwierdzone zostały przez pracowników i współpracowników Pracowni Biologii Konserwatorskiej i Ochrony Bezkręgowców Uniwersytetu Wrocławskiego. Każde ze stanowisk przyporządkowano krainom zoogeograficznym zgodnie z podziałem przyjętym w Katalogu Fauny Polski (Burakowski i i n. 1983, 2 000) o raz kwadratom siatki UTM. Najwięcej obserwacji prezentowanych w tym opracowaniu jest wynikiem terenowych badań Fundacji „Wiedzieć Więcej”, które realizowano w ramach projektu „Ostoje przyrody” finansowanego przez Urząd Miasta w Kędzierzynie-Koźlu w 2014 roku (www.ostojeprzyrody.info). Prace inwentaryzacyjne były kontynuowane w latach 2015-2016 w ramach dwóch projektów: „Ostoje przyrody – inwentaryzacja pachnicy dębowej i kozioroga dębosza na terenie 5 gmin powiatów gliwickiego, głubczyckiego, krapkowickiego oraz strzeleckiego”3 oraz „Inwentaryzacja występowania pachnicy dębowej i kozioroga dębosza na terenie gmin Bierawa, Cisek, Reńska Wieś, Pawłowiczki, Polska Cerekiew”4. Niniejsza publikacja jest kontynuacją prac o rozsiedleniu pachnicy dębowej publikowanych na łamach „Przyrody Sudetów” (Zając 1998, Bena i Dobrowolska 2005, Kadej i in. 2007, 2014). Ma na celu uzupełnienie wiedzy o rozmieszczeniu pachnicy na terenie województwa opolskiego, z którego dotąd wykazywano niewielką liczbę stanowisk tego chrząszcza. Pełne poznanie jego rozsiedlenia w południowo-zachodniej części Polski jest o tyle istotne, że można założyć, iż mamy tutaj do czynienia z jedną dość zwartą metapopulacją.

Szczegółowy wykaz nowych stanowisk dostępny tutaj Kadej i in_Pachnica d-bowa Osmoderma eremita s.l. na Opolszczy-nie_2017
 
Rozmieszczenie stanowisk pachnicy dębowej Osmoderma eremita s.l. na Opolszczyźnie (wyk. K. Zając).
Czarne kółka – nowe stanowiska; białe kółka – stanowiska sprzed 2016; biała linia – granice województw (dolnośląskiego/opolskiego); ciemna linia – granica państwa.

Podsumowanie

Ogółem w pracy z terenu Opolszczyzny podano 119 stanowisk pachnicy dębowej. 114 z nich przypada na drzewa, z których zdecydowaną większość stanowiły dęby szypułkowe Quercus robur – 76 stanowisk. Poza nimi obecność pachnicy dębowej stwierdzono w następujących gatunkach drzew: lipa Tilia spp. – 6 stanowisk, lipa szerokolistna T. platyphyllos – 3 i drobnolistna T. cordata – 7 oraz robinia akacjowa Robinia pseudoacacia – 7, wierzba Salix spp. – 6, jesion wyniosły Fraxinus excelsior – 3, dąb czerwony Quercus rubra – 2, olsza czarna Alnus glutinosa – 1, klon zwyczajny Acer platanoides – 1, jabłoń Malus spp. – 1, tulipanowiec amerykański Liriodendron tulipifera – 1. Na szczególną uwagę zasługuje tutaj pierwsza obserwacja zasiedlenia przez pachnicę dębową tulipanowca amerykańskiego – obcego gatunku drzewa w polskiej dendroflorze.

Siedlisko pachnicy dębowej Osmoderma eremita s.l. w tulipanowcu amerykańskim Liriodendron tulipifera L. na terenie technikum na Osiedlu Sławięcice w Kędzierzynie-Koźlu, 16.09.2014
(fot. K. Nowak).

Zaś nasze dwie obserwacje z dębu czerwonego (gatunku drzewa pochodzącego też z Ameryki Północnej) potwierdzają dotychczasową informację opublikowaną przez Lorenza (2012/2013) o możliwości wykorzystania przez pachnicę dębową tego gatunku drzewa.

Siedlisko pachnicy dębowej Osmoderma eremita s.l. w dębie czerwonym Quercus rubra L. w alei biegnącej przez Osiedle Lenartowice w Kędzierzynie- Koźlu, 14.08.2014 (fot. E. Pietruszewska).

Pozostałe 5 obserwacji opisuje przypadkowe notowania pachnicy poza typowym siedliskiem jej rozwoju, ale prawdopodobnie w bliskim jego sąsiedztwie (np. pod domem wolnostojącym w sąsiedztwie pałacowego parku). Wymienione w tej pracy stanowiska pachnicy dębowej z pewnością nie stanowią pełnego obrazu rozmieszczenia tego chrząszcza w rozpatrywanym regionie. Wielu nieodkrytych stanowisk należy się spodziewać przede wszystkim w największych kompleksach leśnych Opolszczyzny, takich jak np. Bory Stobrawskie, Namysłowskie i Niemodlińskie oraz w Lasach Lublinieckich. Na tych obszarach wyraźnie dominuje sosna zwyczajna Pinus sylvestris, gatunek drzewa unikanego przez pachnicę dębową. Wymienione obszary leśne zawierają jednak połacie i fragmenty starych drzewostanów liściastych, często objętych ochroną w formie rezerwatów leśnych, jak np. „Leśna Woda”, „Barucice”, „Lubsza” (wszystkie trzy zlokalizowane w Borach Namysłowskich) oraz „Jeleni Dwór”, „Blok”, „Kokorycz”, „Dębina” (położone w Borach Niemodlińskich).

Siedlisko pachnicy dębowej Osmoderma eremita s.l. w Stobrawskim Parku Krajobrazowym, rezerwat przyrody „Barucice”, 21.04.2016 (fot. A. Smolis).

Kolejnych nieznanych stanowisk gatunku należy się spodziewać także w często w tym regionie spotykanych założeniach parkowych oraz zadrzewieniach przydrożnych, szczególnie gdy są odpowiednio stare i złożone z gatunków drzew chętnie zasiedlanych przez omawianego chrząszcza. Jednak niezależnie od nowych odkryć dolina Odry wraz z dopływami z pewnością pozostanie ważną ostoją gatunku, być może najważniejszą w tej części Polski. Podobnie wygląda sytuacja pachnicy dębowej na sąsiadującym z Opolszczyzną Dolnym Śląsku, gdzie zadrzewienia i lasy położone wzdłuż Odry i rzek uchodzących do niej skupiają do 50% wszystkich znanych stanowisk. Pomimo wciąż niepełnego rozpoznania rozmieszczenia gatunku rzeczywiste i potencjalne siedliska pachnicy powinny być chronione i otaczane stosowną opieką. Przykładem inicjatywy, której celem jest ochrona starych i zabytkowych skupisk drzew, są działania Fundacji „Wiedzieć Więcej” realizowane w ramach projektu „Ostoje przyrody”. Mamy nadzieję, że tego typu działania zostaną rozszerzone na pozostałe rejony Opolszczyzny. Dzięki nim populacje tego ściśle chronionego w naszym kraju i Unii Europejskiej chrząszcza, a także wielu innych gatunków zajmujących siedliska próchnowisk wewnętrznych, będą tu miały szanse na przetrwanie.

Dąb zasiedlony przez pachnicę dębową Osmoderma eremita s.l., starorzecze rzeki Odry w okolicach wsi Kopanie, 25.01.2015 (fot. J. Regner).
Autorzy: Marcin Kadej, Kamil Nowak*, Ewa Pietruszewska*, Krzysztof Zając, Jarosław Regner**, Marek Stajszczyk***, Adrian Smolis, Dariusz Tarnawski

Źródło: PRZYRODA SUDETÓW t. 20(2017): 127-142