Występowanie

Rozmieszczenie gatunków z rodzaju pachnica – Osmoderma

Terytorium występowania pachnicy obejmuje głównie południową i środkową część Europy. Areał występowania tego rodzaju rozciąga się od Hiszpanii po zachodnią część Rosji i od Włoch po południową Skandynawię. Nie występuje w Wielkiej Brytanii i na prawie całym Półwyspie Iberyjskim. Na wschodzie Osmoderma  dociera stosunkowo zwartym zasięgiem do środkowego biegu Wołgi, a pojedyncze doniesienia pochodzą z Baszkirii i północnego Kaukazu (Burakowski, Mroczkowski, Stefańska 1983). Powyższe informacje dotyczą rozmieszczenia O. barnabita i
O. eremita, przy czym dokładne rozdzielenie areałów występowania obydwu gatunków wymaga dalszych badań (M. Bunalski – inf. ustna). Gatunki O. lassallei i O. cristinae charakteryzują się stosunkowo niewielkim areałem występowania. O. lassallei zamieszkuje północno-wschodnią Grecję i europejską część Turcji, a O. Cristinae północną Sycylię (Rycina 1).
Do początku  lat 90-tych XX wieku sądzono, że w Europie występuje tylko jeden gatunek z rodzaju Osmoderma.
W 1991 roku Baraud i Tauzin wykazując drobne różnice morfologiczne pomiędzy osobnikami ze wschodniej i zachodniej części kontynentu Europejskiego, zaproponowali podział na dwa odrębne taksony: Osmoderma eremita i Osmoderma lassalei.
W 1994 roku Sparacio opisał nowy gatunek O. cristinae z Sycylii.
W 1997 roku dowiedziono, że kluczowe cechy morfologiczne charakteryzujące poszczególne gatunki wykazują ciągłą zmienność geograficzną i zawierają się w zakresie zmienności taksonu zasadniczego, co spowodowało postawienie hipotezy, iż nowo opisane taksony należy uznać, co najwyżej za podgatunki O. eremita (Krell 1997).
W latach 2007-2009 za sprawą badań genetycznych przeprowadzonych przez Audisio i wspópłpracowników problem zróżnicowania taksonów pachnicy na kontynencie europejskim powrócił.
Rozwój technologii i genetyki pozwolił na porównanie u osobników z różnych części areału występowania sekwencji pierwszej jednostki genu oksydazy cytochromowej (COI). Uzyskane wyniki wsparły koncepcje z 1994 roku o co najmniej dwóch wyróżniających się gałęziach ewolucyjnych, których odmienność związana jest z izolacją w okresie plejstocenu, populacji na półwyspie Apenińskim i na Bałkanach. Określenie zasięgu poszczególnych taksonów jest jednak niemożliwe, ponieważ materiał badawczy, na którym przeprowadzono badania molekularne  stanowiło jedynie 26 osobników, głównie z zachodniej Europy. (A.Oleksa 2010). Osobniki te pochodziły zaledwie z 8 państw: Włoch (7 osobników), Francji (6), Grecji(5), Niemiec (3), Szwecji (2),Słowacji (1),Słowenii (1), Chorwacji (1). Ponadto okazało się, że populacje wschodnio-europejskie wykorzystują ten sam feromon, co zachodnioeuropejskie i do tej pory nie wykazano różnic ekologicznych i morfologicznych między tymi gatunkami.(Svensson i in. 2009).

W Polsce jeszcze kilkanaście lat temu (Szwałko 1992) pachnica dębowa znana była z nielicznych stanowisk, w większości niepotwierdzonych od kilkudziesięciu lat. Obecnie w wyniku inwentaryzacji przeprowadzonej w związku z tworzeniem sieci „Natura 2000”, pachnica została zaobserwowana na wielu stanowiskach  na terenie niemal całej Polski. Do poszerzenia wiedzy na temat występowania pachnicy w Polsce przyczyniła się również inwentaryzacja gatunków z załączników II i IV Dyrektywy Środowiskowej przeprowadzona w Lasach Państwowych w  roku 2007.  Obecnie najliczniejsza populacja pachnicy odnaleziona została na terenie Pojezierza Iławskiego. W  Polsce O. eremita jest stosunkowo szeroko rozprzestrzeniona w województwach świętokrzyskim, opolskim, dolnośląskim, lubuskim, wielkopolskim i  warmińsko-mazurskim oraz lokalnie w województwach zachodniopomorskim, kujawsko-pomorskim i pomorskim. Z Małopolski istnieje duża liczba danych, jednak w większości niepotwierdzonych w ciągu ostatnich dwudziestu  lat. Niewielka liczba stanowisk znana jest  z Lubelszczyzny, Podlasia (poza Puszczą Białowieską) i znacznych połaci Mazowsza (Burakowski, Mroczkowski, Stefańska 1983, Oleksa, Szwałko, Gawroński 2003, Szwałko 1992a) (Rycina 2).
Optymalne siedliska pachnicy dębowej to z jednej strony lasy naturalne bogate w wiekowe drzewa liściaste i luki powstałe na skutek rozpadu drzewostanu, a z drugiej strony krajobrazy kulturowe o odpowiednio wysokim zagęszczeniu zadrzewień: historycznie ukształtowana w zaborze pruskim zieleń przydrożna, szpalery drzew i aleje wzdłuż dróg, a także parki dworskie i wiejskie. Zadrzewienia te będące, na większości stanowisk w Polsce, siedliskami występowania pachnicy dębowej, stanowią bardzo ważną część krajobrazu  otwartego, pozostającego w ścisłym związku z osadnictwem  i układem komunikacyjnym. Środowiska tego typu  na dzień dzisiejszy podlegają silnej antropopresji, związanej z przebudową infrastruktury drogowej oraz zmian struktury krajobrazu  rolniczego.

Prace monitoringowe i powstałe w oparciu o nie publikacje (Borowski 1993, Chmielewski, Iwańczuk, Woźniak 1996,Burakowski 1997, Szafraniec i Szołtys 1997, Kalisiak 1997, Kowalczyk i Zieliński, Byk 1999,Burakowski, Mroczkowski i Stefańska 2000) a także opracowania regionalne (Szwałko 1992a, Kubisz, Kuśka i Pawłowski 1998, Pawłowski, Kubisz, Mazur 2002) nie świadczą o wzrostowym trendzie populacji pachnicy dębowej w Polsce, a jedynie o wzroście zainteresowania tym gatunkiem. Obserwujemy raczej stałe zmniejszanie się liczby stanowisk, gdyż siedliska pachnicy dębowej zanikają obecnie w znacznie szybszym tempie niż powstają nowe, a ponadto rozerwana zostaje ich ciągłość.  Aktualny stan wiedzy o rozsiedleniu tego gatunku w Polsce został ostatnio podsumowany przez Oleksę i współpracowników (2009) (Rycina 3).

Ocena obecnej wiedzy na temat rozmieszczenia pachnicy dębowej w Polsce wymaga dalszych badań terenowych, szczególnie w regionach o niewielkiej liczbie znanych stanowisk.

Rycina 1. Rozmieszczenie gatunków z rodzaju Osmoderma w Europie (Bunalski M., Sienkiewicz P., Wąsala R., 2011: Pachnica dębowa gatunek parasolowy dla próchnowisk dziuplowych, Bionomia, rozmieszczenie i ochrona).

Rycina 2. Rozmieszczenie pachnicy dębowej na terenie Lasów Państwowych (Błasiak J., 2008: Owady w inwentaryzacji przyrodniczej przeprowadzonej przez LP w 2007 roku)

Rycina 3. Mapa rozmieszczenia znanych stanowisk pachnicy dębowej w Polsce:historyczne stanowiska – rekordy przed 1995 r.; aktualne stanowiska – rekordy od 1995 r. i później (Oleksa A., 2009: Conservation and ecology of the hermit beetle Osmoderma eremita s.l. in Poland. In: J. Buse, K.N.A. Alexander, T. Ranius, T. Assmann (Eds): Saproxylic Beetles - their role and diversity in European woodland and tree habitats. Proceedings of the 5th Symposium and Workshop on the Conservation of Saproxylic Beetles. Pensoft Series Faunistica 89: 177-188).