Co to takiego martwe drewno

Co to takiego martwe drewno?
Patrząc na potężne drzewa mogłoby się wydawać, że są nieśmiertelne, lecz one jak każdy żywy organizm mają również swój naturalny wiek, którego dożywają. W Polsce jest to około kilkuset lat, w zależności od gatunku drzewa. Najstarszym okazem  w naszym kraju jest cis pospolity w Henrykowie Lubańskim, ma on 1287 lat. Nie jest jednak tak widowiskowy jak dąb Chrobry rosnący w Piotrowicach, który liczy sobie 770 lat i jest najstarszym przedstawicielem swojego gatunki w Polsce.
Martwym drewnem nazywamy obumarłe drzewa lub ich martwe części. Termin ten dotyczy  zarówno odłamanych przez wiatr konarów, przewróconych drzew, jak i obumarłych części żywych drzew, np. martwych wnętrz pni starych drzew oraz próchnowisk – między innymi we wnętrzach dziupli.

 
Do zamierania drzew przyczynia się wiele różnych czynników biotycznych oraz abiotycznych. Młodsze i niższe drzewa mogą nie przetrwać z powodu braku światła, są też bardziej wrażliwe na choroby niż drzewa starsze. Pioruny, silne wiatry, susze lub zalania oraz wiele innych czynników doprowadza do osłabienia drzew. Takie osobniki łatwiej ulegają chorobom i są chętniej zasiedlane przez grzyby i owady, które powoli przyczyniają się do ich zamierania. Stopniowo obumierają najpierw pędy w koronie drzewa, potem gałęzie i konary, na pniu powstają rany i odpada kora. Pień przewraca się w wyniku wspólnego działania wiatru oraz grzybów rozkładających tkanki drewna. Na koniec pozostaje już tylko rozkład reszty drewna.
Jak przebiega rozkład drewna?
Ściany komórkowe drewna zbudowane są głównie z celulozy, hemicelulozy oraz ligniny. Rozkładają je tylko nieliczne organizmy. Są to między innymi grzyby podstawkowe (Basidiomycota). Dzięki wytwarzanym przez strzępki grzyba ligazom i karbohydrazom rozkładają one ściany komórkowe drewna na związki proste. Z nich pobierają węgiel, którym się odżywiają. Rozpoczyna się zgnilizna drewna, czyli chemiczny rozkład jego ścian komórkowych.
Rozkład drewna można podzielić na 5 etapów:
Etap 1. – Drewno zmienia swoją barwę, ale pozostaje tak samo twarde.
Etap 2. – Drewno zaczyna mięknąć.
Etap 3. – Drewno pęka i w zależności od rodzaju zgnilizny oddzielają się włókna lub kostki. Czasem widać również strzępki grzyba.
Etap 4. – Drewno rozpada się i pozostają po nim dziury czyli dziuple
Etap 5. – Drewno rozpada się na drobny pył.
W warunkach krajowych całkowity proces rozkładu drewna trwa od kilkunastu, do kilkudziesięciu lat. Im klimat jest cieplejszy, tym proces ten przebiega szybciej. Odpowiednio – w zimniejszym klimacie rozkład może wydłużyć się nawet do kilkuset lat.
Dlaczego martwe drewno w lesie jest tak potrzebne?
Przez wywóz martwego drewna i „sprzątanie” go z lasu znacznie zubożała bioróżnorodność. Jest wiele organizmów, szczególnie owadów nierozerwalnie  związanych z tym środowiskiem. Są to sakproksylobionty, którym martwe drewno jest niezbędne do życia, przykładem jest pachnica dębowa (Osmoderma sp.). Z kolei saproksylofile, czyli organizmy związane fakultatywnie z martwym drewnem lubią wybierać różne szczeliny występujące w przewalonych pniach lub pod odpadającą korą na miejsca zimowania itp.
Ptaki zwane dziuplakami (dziuplaki wtórne i półdziuplaki) zamieszkują naturalnie powstające dziuple drzew. Zaliczamy do nich m.in. pliszkę siwą, pliszkę górską, kopciuszka, muchołówkę szarą. Również niektóre gatunki sów są mocno związane z dziuplami: puszczyk, sóweczka czy włochatka. Dzięcioły, mimo że należą do dziuplaków pierwotnych czyli samodzielnie wykuwających dziuple, też potrzebują starych próchniejących drzew. Wynika to z faktu, iż większość swoich dziupli tworzą w drewnie martwym a nie zdrowym. Przykładem może być chroniony dzięcioł trójpalczasty.
Wymienić można też organizmy, o których zwykle się nie mówi, np. roztocza – wiele z mnich zasiedla takie mikrośrodowiska jak dziuple lub spróchniałe pnie drzew. Dodatkowo, niektóre rzadkie gatunki jak np. Sejus sejiformis (Balogh), żyją praktycznie wyłącznie w murszejącym drewnie.
Oprócz środowiska życia, martwy pień może być również kryjówką przed drapieżnikami lub przed słońcem. Nie tylko owady mają w nim swój dom. Również ssaki wykorzystują go jako spiżarnię i jadalnię. 
Do gatunków saproksylicznych zaliczamy również grzyby, które tworzą owocniki nazywane potocznie „hubami”. Jednak nie są to jedyne gatunki grzybów wykorzystujące martwe drewno jako źródło pokarmu. Istnieje cała gama grzybów, które w ogóle nie wytwarzają owocników lub robią to bardzo rzadko, przez co pozostają zwykle niezauważone. Grupą najliczniej reprezentowaną przez grzyby zasiedlające i rozkładające drewno jest gromada Basidiomycota (podstawkowe).
Do gatunków saproksylicznych grzybów objętych ochroną ścisłą zaliczamy takie jestestwa jak: czarka (wszyst. gat.), flagowiec olbrzymi, jamczatka białobrunatna, żagwica listkowata, jodłownica górska, płomykówka galaretowata, lakownica żółtawa, miękusz szafranowy, ozorek dębowy, późnoporka czerwieniejąca, pniarek lekarski, pniarek różowy, soplówka (wszyst. gat.), szmaciak (wszyst. gat.), oranżowiec bladożółty, żagiew okółkowa.

Istnieje również gatunek objęty ochroną częściową, który może być pozyskiwany w celach zielarskich czyli błyskoporek podkorowy.
Martwy pień jest też ogromnym magazynem wody w lesie. Jedna leżąca kłoda może zmagazynować nawet kilkaset litrów wody. Dodatkowo spowalnia spływ powierzchniowy przeciwdziałając tym samym erozji gleby.

Szacuje się, że martwe drewno w różnych ekosystemach leśnych podtrzymuje nawet do 50-60% różnorodności. Ta z kolei przekłada się na sprawność i trwałość takich procesów ekologicznych jak obieg materii i energii. Jest też gwarantem równowagi ekologicznej. Z tego powodu martwe drewno jest istotnym składnikiem lasów, nie tylko chronionych w Parkach Narodowych i rezerwatach przyrody ale również w lasach gospodarczych.
 
Literatura:
Gutowski J. M. (red.), Bobiec A., Pawlaczyk P., Zub K., Drugie życie drzewa, WWF Polska, Warszawa – Hajnówka 2004.
Łakomy P., Jakubowski M., Kuźmiński R., Kamczyc J. 2011 „Martwe drewno”